istanbullite.com

 DİZİ VE FİLMLERDE KAMONDO MERDİVENLERİ

Geçenlerde eşimle televizyonda yeni başlayan bir dizinin ilk bölümünü seyrediyorduk. Diziler de klasiktir, genç erkek ve genç kız yolda giderken kazayla çarpışırlar, kızın elindekiler yere düşer, erkek bunları toplar ve ilk karşılaşma böyle başlar. Ya da bu dizide olduğu gibi küçük bir araba çarpışması olur. Gecenin geç saatinde trafik bomboş iken iki araba çarpıştı,dizinin baş oyuncuları arabadan indiler ve tartışmaya başladılar.

“Aaa” dedim eşime, ” burası Bankalar caddesi, arkada Kamondo merdivenleri, arabanın birini bırakıp öbürünü binip gittiler, burada araba bırakılır mı, en işlek cadde ! ”

 

Dizi ve filmlerde yanlış bulmak, çokça yaptığımız bir şey, sanki her izleyici oranın neresi olduğunu biliyor, ama anlaşılan bu Kamondo merdivenleri bir Bond filminde de bir dublörün motosikletle yaptığı akrobatik bir gösteriye de sahne olmuş. 

BENİM YAŞAMIMDA KAMONDO MERDİVENLERİ 

Ben bu merdivenlerden ortaokul ve lisede okurken yedi yıl belki bin defa inip çıkmıştım. On iki yaşımı sürerken annemin beni alıp bu merdivenlerden ilk defa çıkarıp Avusturya Lisesine bıraktığı o ilk günü dün gibi  hatırlıyorum. Önce  Sirkeci’de Suraski mağazasından, sağ cep üzerinde bordo gri işlemeli S ve G harfleri olan lacivert üniforma ceketini,  gri pantolonu ve kasketi almıştık. Sonra Mahmutpaşa dan havlu, pijama, battaniye, çarşaf ,  terlik, sabun, gibi liste de yazan eksikleri tamamladıktan sonra Galata Köprüsünü geçmiş, yorgun argın Bankalar Caddesindeki merdivenlerden okula tırmanmıştık. O zamanlar Almanca , çok önemli bir yabancı dildi ve bir yıl Almanya’da  kaldığımızdan,  her çocuk gibi lisanı hemen söktüğüm ve konuştuğum için babam beni Avusturya Lisesinde leyli (yatılı ) olarak vermeye karar vermişti. Annem, babam ve kardeşim Ankara da yaşarken ben yaz ve yılbaşı tatilleri hariç yedi yılımı önünde parmaklık ve tel örgülerle çevrili beton bir avlusu olan bu altı katlı binada geçirecektim.

Cumartesi öğle üzeri okul paydos olur, İstanbul’da aile yakınları olanlar, avluda ki yeşil demir kapıdan çıkarak  koşa koşa yokuş aşağı Kamondo merdivenlerinden iner, gidecekleri yere doğru yola çıkarlardı. Ben de bazı haftalar Küçükyalı’ daki dayıma gitmek için merdivenlerden iner Karaköy vapur iskelesinin yolunu tutardım. Bazen de Galata Köprüsünü geçer, Eminönünde  35 numaralı Kocamustafapaşa otobüsüne binerek anneannemde kalmaya giderdim. O zamanlar bu Kamondo merdivenlerinin ne adını bilirdik, ne de tarihi ile ilgilenirdik. Helezonik bir şekilde yapılmış merdivenler bir sekiz rakamını andırıyordu. İniş ve çıkış iki ayrı koldan başlıyor ve sekizin tam ortasında küçük bir eşikte birleşiyor, sonra aşağıya, gene iki yoldan devam ederek   Bankalar caddesine ınıyordu. Okul merdivenin hemen üstünde soldaydı ve merdivenle çıkılan bu sokağın adını o zamanlar Kartçınar Sokağı diye biliyorduk. Şimdi  buraya Banker sokak diyorlar. 

Pazartesi sabahları gene bu merdivenlerden çıkarak tekrar okula dönerdik. Merdivenin tam ortasındaki küçük eşikte hep bir dilenci otururdu. 30-35 yaşlarında, sakallı olan bu adamın iki bacağıda diz hizasından itibaren yoktu ve meşinden yapılmış birer kaplama ile örtülmüştü. Yanında eliyle kullanılacağı yürümesine yarayacak takunyaya benzeyen iki alet ve gelen geçenin bozuk para attığı bir tas vardı. Kimseyle konuşmaz hep mahzun mahzun önüne bakardı. Yedi yıl boyunca bu merdivenlerde ondan başka hiç bir dilenci görmedim. Bu merdivenler adeta onun mekanıydı. Özellikle okulun paydos saatleri ve ayda bir  çarşamba günü okulda veliler günü olduğunda bu merdivenlerden inen ve çıkan çok olurdu. 

KAMONDO AİLESİ VE MERDİVENLERİN ÖYKÜSÜ

 

Kamondo merdivenlerinin hikayesi ve ona adını veren ailenin öyküsünü anlatmadan önce internette bazı yazılarda gördüğümüz iki konuya açıklık getirelim. Bu yazılarda Abraham Kamondo adlı kişinin bu merdivenleri o dönem Avusturya Lisesinde  okuyan torunlarının eve gelirken yolu uzattıkları ve fazla yoruldukları için yaptırdığı bilgisi veriliyor. Oysa Kamondo merdivenlerinin çoğu kaynakta 1850 li yıllarda yapıldığı söyleniyor*. Avusturya Lisesinin kuruluş tarihi 1882 olduğuna göre bu bilgi yanlış. Zaten merdivenleri yaptıran  Abraham Kamondo 1873 de  kısa süre önce taşındığı Paris’te vefat etmiş ve vasiyeti üzerine İstanbula getirilerek Hasköy deki anıt mezara yatırılmış.

 

Avusturya Lisesi Kamondo merdivenlerinin üst kısmında, bugün Banker sokak denen Kartçınar sokağı başlangıcında. Şimdiki adıyla Galata Residence Hotel, önceki  adı ile Felek Han Kamondo Ailesi’nin Galata’da sahip olduğu rezidansların ilkiydi  Önceleri  ahşap bir yapı olan bina 1881 yılında Aşkenaz Sinagogu’nun da mimarı olan Gabriel Tedeschi tarafından Komandoların yeni evi olarak inşa edildi.  Ama buraya ahşap yapının yerine yeni bina  bina yapılmadan önce,  Bankalar Caddesi ve Banker Sokağı’nı birleştiren Kamondo Merdivenleri, 1850’li yıllarda Kamondo ailesinin  Bankalar Caddesi’ndeki işyerlerine kolay ulaşımını sağlamak için yaptırılmış. O zamanlarda kolaylık için yaptırılan bu merdivenler art-nouveau tarzı ile bir süre sonra Bankalar Caddesi’nin de simgesi haline gelmiş.*

Abraham Kamondo’nun ikinci rezidansı ise daha yukarıda Galata Kulesi yakınlarında Serdar-Ekrem Sokakta. Yani okulun yanına buradan da yokuş aşağı geliniyor ve Kamondo merdivenleri ile kestirmeden  Bankalar caddesine çıkılıyor. Yakın tarihimizde birçok ünlü yazara ev sahipliği yapan bu bina bugün Kamondo apartmanları olarak anılıyor.

Bir de gene halk arasında bu merdivenlere “sevgililer merdiveni” dendiği söyleniyor. Oysa buranın ne eskiden, ne de şimdi romantik bir yönü var. Belki son yıllarda moda olan evlilik resimlerini değişik mekanlarda çektirme trendi bu adı çıkarmış olabilir. Belki de kimileri bu iki kola ayrılan helezonik,  barok ve art nouveau karışımı merdiven basamaklarının ortada buluşmasını,  iki sevgilinin kavuşmasına benzetmiştir. Kimbilir ?

Kamondo ailesinin kökeni 1492 yılında engizisyon mahkemelerinden kaçarak Venediğe yerleşen Sefarad Yahudilerine dayanıyor. Daha sonra İstanbul’a yerleşen ailenin en büyüğü Avusturya uyruklu Haim Kamondo adlı bir tüccar. Haim Komando 1815 yılında iki oğlu İshak ve Abraham ile birlikte İshak Komando ve Şürekası adlı bankayı kuruyor. Önce baba Haim Kamondo ve sonra 1832 yılında oğlu İshak’ın ölümünden sonra işler Abraham Salomon de Kamondo’ya geçiyor. 

Abraham Salomon de Kamondo İstanbul’da modern belediyecilik yapısının ve kentsel altyapının çağdaşlaşmasında büyük katkıları olan bir finansör ve bankacı olarak ün yapıyor. Yabancı uyruklulara gayrimenkul verilme yasağının kaldırılmasından sonra İstanbul’un özellikle  Beyoğlu ve Haliç  bölgelerinde yaptırdığı bina ve hanlarla günümüze dek gelen izler bırakıyor. Padişahın güvenini kazanan Abraham Kamondo Kırım savaşını finanse ediyor. Daha sonra Şirketi Hayriye vapur işletmelerine ve Dersaadet tramvay şirketine ortak olarak finans sağlıyor. Altıncı Daire olarak bilinen Beyoğlu belediyesine büyük katkılar yapıyor. Abraham Kamondo ve ailesi Istanbul mimarisinin modernleşmesinde iz bırakan sayısız yapı inşa ediyorlar. Bunlar arasında yazımıza konu olan Kamondo merdivenleri, Kasımpaşa’daki Kuzey Deniz saha Komutanlığı, Galata Residence, Sedar-ı Ekrem Sokak’taki Kamondo Han, Meşrutiyet Caddesi’ndeki Büyük Han, Karaköy’deki Saatçi Han, Latif Han, Yakut Han Kuyumcular Han, Lüleci Han ve Gül Han vardır. 

Abraham Kamondo laik eğitimde de İstanbul Yahudilerini etkileyecek adımlar atmıştır. O güne kadar Yahudi okullarında yalnız İbranice ve Espanyol dilinde tedrisat veriliyordu. Abraham Salomon Hasköy’de açtığı okulda Fransızca ve Türkçe öğretmeye başlayınca tutucu Sefarad Yahudilerinin  büyük tepkisi ile karşılaştı. Bu tepkinin neticesi olarak  Francolar olarak anılan laik Yahudiler Sefaradler den ayrılarak İtalyanların himayesine geçtiler.

 Abraham Kamondo ve oğulları artık bankalarının dışa açılmaları gereğini görüyorlardı ve 1870 yılında  Paris’e yerleştiler. Bankalarının merkezi ise hala İstanbul’daydı. Kamondo ailesinin kültür ve sanata katkıları Paris’de de devam etti. Champs Elysees’ deki Ulusal Tiyatronun kurulması, Louvre müzesine bağışlanan empresyonist tablolar, 18. Yüzyıl sanat eserlerinden oluşan Nissim de Camondo Müzesi bu katkılara örnektir.  Abraham Kamondo Paris’de iken İtalyan Birliğine yaptığı katkılar dolayısı ile de “Kont” unvanı ile taltif edildi ve kısa bir süre sonra 1873 yılında Paris’de vefat etti . Cenazesi vasiyeti üzerine İstanbul’a getirilerek Hasköy Yahudi Mezarlığında yaptırılan anıt mezara devlet töreni ile defnedildi. 

Abraham Kamondo’nun  torunlarından Nissim  Fransa’da birçok şirketin sahibiydi ve bu nedenle Fransız vatandaşlığına geçti. I Dünya savaşına pilot olarak katıldı ve bu savaşta  hayatını kaybetti. Nissim'in kız kardeşi Beatrice’in sonu ise daha hazin olarak bitti, Tüm aile karı koca,  çocukları ile birlikte Auschwitz Nazi  kampında öldürüldüler  Anne Irene Cohen ise, kocasi Moise Kamondo'dan ayrıldıktan sonra Katolik dinine geçti  ve soykırımdan kurtulabildi.  Anne Irene 19. yüzyılda  Istanbul’un bankacılık ve finans sektörüne öncülük etmiş ve geride birçok yapıtlar bırakan Kamondo soyunun son ferdi olarak yaşadı ve onun ölümüyle de tarihten bir yaprak kapandı. Bugün Hasköy de E-5 yolundan geçerken yolun kenarındaki bir tepede büyük bir mermer yapı göreceksiniz. İşte Kamondo merdivenlerini yaptıran ve bir zamanlar İstanbul'un finans sektörünü elinde tutan Abraham Salomon de Kamondo burada meftun.

Cem Özmeral

25 Eylül, 2020

Kaynakça:

Istanbul Mimarlik rehberi Galata , TMMOB M'marlar Odas,  2015

*https://www.salom.com.tr/arsiv/haber-74269-galatada_yeniden_dogus_basliyor.html

https://tr.wikipedia.org/wiki/Kamondo_ailesi

https://www.istanbulunsirlari.net/bir-garip-merdiven-ve-bir-garip-hikayesi/